ویژگیهای سازمان فضایی خانه های تاریخی ایران را که بر اساس مطالعات مردم شناسی خانه واحد شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی، مشخص شده اند، میتوان به شرح زیر خلاصه نمود:
سازمان فضایی خانه واردشوندگان را بر حسب رابطه آنها با خانواده به فضا های مختلف هدایت می کند.در دکوراسیون داخلی ورودی فضایی است شاخص و مستقل و امکان مکث، دیدارهای سریع و غیررسمی، مذاکره و … را فراهم می آورد. فضاهای خانه در بدو امر معلوم نیست و به تدریج آشکار میشود.
تنوع اتاق ها (پنج دری، گوشواره)، تنوع سطوح (سرداب، بالاخانه، بام)، تنوع پوشش های کف (آب، درخت، گل و سبزی، انواع آجر، کاهگل)، تنوع نورها در هشتی و دالان و حیاط و زیرزمین، سازمان فضایی خانه را بسیار متنوع کرده است.
سازمان فضایی خانه امکان ارتباط ساکنان با طبیعت را فراهم می آورده و صرف غذا یا خواب در فضای باز، نشستن بر روی زمین اتاق، حیاط یا حتی روی حوض، روی تختهای چوبی و خوابیدن روی زمین کاملا رایج بود.
نتایج این مطالعات و بررسیها همگی حاکی از شیوه زندگی و سازمان فضایی کاملا متفاوت با امروز است.
اتاقها از درون به هم راه داشتند و از نظر قد و قامت و اندازه متفاوت بودند. امکان ایجاد تنوع های عملکردی در یک اتاق بسیار زیاد بود و تفکیک فضای خواب از فضای خوردن وجود نداشت.
ویژگیهای فضاهای سکونتی معاصر
میتوان بنا به تعریف معماری را زبان فضایی مفاهیم و شیوه های زندگی در اعصار مختلف به حساب آورد.
در هر زبان بسیاری از واژه ها علاوه بر معانی متداول، بار ارزشی و نشانه ای نیز دارند و از طریق این ارزش ها و نشانه ها می توان به حال و هوای رفتاری و روانی جامعه پی برد.
معماری نیز به مثابه زبانی توانا برای “مکالمه فضایی ” از این خاصیت برخوردار است. بین زبان به کار رفته در معماری خانه های تاریخی ایران و زبان مورد استفاده در خانه های معاصر تفاوتهای آشکاری وجود دارد.
در فضای خانه های معاصر غیر از نمونه هایی که بعد از در ورودی از خیابان به حیاط وارد می شوند، در صورت ورود مستقیم از جلو به ساختمان، تقریبا عمق اکثر خانه ها دیده می شود.
حرکت در فضا و ترکیب فضایی و دکوراسیون داخلی بسیار محدود است و جهتی مشخص وجود ندارد.
بلافاصله پس از ورود وارد فضاهای سرویس و بعد وارد فضاهای زندگی می شویم و در انتهای چشم انداز درهای اتاق خواب دیده میشود.
سازمان فضایی پیشنهاد ویژه ای برای حرکت در درون خانه نمی کند و حس قلمرو و ورود به یک فضای خصوصی متمایز از فضای عمومی وجود ندارد. فضای ورودی عموما با نشیمن، هال و گاه آشپزخانه تداخل دارد.
در مقایسه با فضاهای خصوصی، رضایت فضایی از اتاق های عمومی بسیار کمتر است، زیرا در فضاهای عمومی سطوح زیادی به هدر میرود با نگاهی دقیقتر در فضاهای سکونتی معاصر و ارزیابی مفاهیم و نشانه های حاکم بر آنها، به نظر می رسد فضای آشپزخانه به عنوان نمونه ای که بیشتر ین تغییر و تحول را در خود داشته است و نیز به سبب اهمیت آن، قابلیت تحلیل و بررسی جزئی تر را داشته باشد.